Tarımsal Eserler (Risaleler)
Tarimsal Eserler (Risaleler)
Tarımsal eser – risale ile tarımsal yöntem ve tekniklerin sistematik, şümullü bir tarifi kastedilmiştir.
535 yılında kaleme alınmış Chhi Min Yao Shu, bütünüyle elimize varmış ilk Çin tarımsal risalesi oluyor. Bu uzun ve etkili eser, tertibinde mantıkî ve sistematik, konuların ele almış şekli itibariyle şümullü ve ayrıntılı olup bütün muahhar Çinli agronomistler için numune mesabesindedir. Müellifi Chia Ssu – Hsieh, şaheserini şöyle takdim ediyor:
“Malzemeyi geleneksel metinler ve halk şarkılarından topladım, yaşlı kişilerden bilgi aldım ve amelî tecrübeyle bizzat öğrendim. Sabanla tarla sürmekten turşuya kadar etraflıca tarif etmediğim bir ev ya da çiftçilik faaliyeti yoktur… Bunu yazmaktan amacım ailenin gençlerine öğretmek olup bu, münevver okuyucuya yönelik değildir…”
Toplam 92 bahis içeren Chhi Min Yao Shu, 10 baba ayrılmıştır:
Bap 1 Bahis 1: Tarlanın açılması ve sürülmesi
2: tohumluk toplanması
3: darı yetiştirilmesi
Bap II 4-16: tarla mahsulleri (hububat, bakliyat vs.)nin yetiştirilmesi
Bap III 17-29: Sebze yetiştirilmesi
30: aylık takvim
Bap IV 31: çit dikilmesi
32: ağaçların yerinden çıkartılarak başka yere dikilmesi (genel kaideleri)
33-34: meyve ağaçları ve Çin biberi
Bap V 45: dut ağaçlan ve ipekböcekçiliği
46-51: kerestelik ağaçlar ve bambu ağacı
52-54: boya bitkileri.
55: ağaç kesimi
Bap VI 56-61: hayvancılık (kümes hayvanları ve balıklar dahil)
Bap VII 62: ticaret ve alışveriş
63-67: fermantasyon vs.
Bap VIII 68-79: yemek hazırlama (soya salçaları, sirkeler, konserve etler, vs.)
Bap IX 80-89: yemek hazırlama (etler, tahıl yemekleri, şekerlemeler vs.)
90-91: tutkal yapılması, mürekkep hazırlanması, fırçalar vs.
92: Kuzey Çin’in yerlisi olmayan bitkiler
Chhi Min Ya Shu’nun köylü çiftçiler düşünülerek mi yazıldığı, yoksa bunun geniş mülk (toprak) sahipleri için bir el kitabı mı olduğu konusunda epey tartışma olmuş. O devirde mevcut olduğu bilinen büyük mülklerin küçük çiftliklere bölünmüş, bunların mal sahibi tarafından istedikleri gibi kullanmak üzere küçük çiftçilere uzun süreli kira anlaşmasıyla devredilmiş olmaları da mümkündür. Ancak kitapta aspur (yalancı safran) veya kerestelik ağaç gibi ticarî mahsullerin büyük tarımına, yardımcı işçiliğin kiralanmasına veya tahıl borsası oyununa atıflarda bulunulmuş olması, Kuzey Wei büyük toprak sahiplerinin önemli ölçüde toprağı kendi kontrollerinde tuttuklarını gösteriyor.
Chia’nın tarıma yaklaşımı, bütünüyle kesinlikle pragmatik olup mistik ve astrolojik inançlarla hiç ilişkisi yoktur, her ne kadar meselâ ekim tarihinin uğurlu günlere bağlayan eserlerden bölümler zikrediyorsa da o, şemsî takvime dayanan ekim tarihlerinden yana çıkıyor. Her mahsul için atılacak tohum miktarı hususunda ekim tarihi ve toprağın verimine bağlı olarak rakamlar veriyor. Bunun dışında Chia, ürün rotasyonunu tarif eden ilk Çinli yazar oluyor; örneğin:
“Darı tarlaları: Yeşil veya adi bakliyat için kullanılmış toprak en iyisidir; bundan sonra kendir, yapışkan başaklı darı veya susam için kullanılmış toprak ve en sonda şalgam veya soya fasulyesi ekilmiş toprak gelir.”
Chhi Min Yao Skın’dan çok daha geniş bir tarla mahsulü (kendir, kabakgiller, kişniş ve sairleriyle mutat hububat ve sebzeler dahil) dizisi için kapsamlı bir rotasyon listesi çıkarmak mümkün olup bu liste Roma ya da Ortaçağ Avrupa’sınınkinden hayli geniştir. Eserin bıraktığı izlenim, yazıldığı dönemlerde Kuzey Çin’deki mahsuldarlığın çok yüksek düzeyde, en azından Roma’nın parlak devirlerinde çiftçilerin elde ettikleri verimle kıyaslanabilir durumda olduğudur. Her halükârda bu düzey, Kuzey Avrupa’nın 1600’lerden önce elde edebileceğinin çok üzerinde olmalıdır. Kuzey Çin çiftçisinin elinde, kabil-i ayar kulak demirli saban, çeşitli türden sürgüler, tohum yatağı açıcıları ve loğ taşı bulunuyordu. O, makul ölçülerde hayvanî ve yeşil gübre kullanıyor ve ona tarlayı nadasa terk etmeden sürekli ekmek imkânını veren bir rotasyon sistemine sahipti.
Chhi Min Yao Shin, tarımsal tekniklerle mutfak ürünlerinin hazırlanma şekillerine mezcetmiş olan tek Çinli tarımsal risale olup bunda tahammür etmiş içecekler ve turşu yöntemlerinden öteye, kızarmış hamurlu et ve omlete kadar her türlü sofra yemeğinin tarifi bulunmaktadır. Tang döneminden itibaren ise mutfak ve beslenme konuları tarım kitaplarına ithal edilmeyip bunlar doğruca yemek kitaplarında (shihphu) da toplanmıştır. Öbür yandan Chia, ipekböcekçiliğe nispeten az yer ayırmış olup bu alan, bu dönemde Kuzey Çin ekonomisinde önemli bir rol oynamamaktaydı; o ise ki Güney’e ait tarım kitaplarında bu faaliyet alanıyla dokuma ürünlerine çok daha büyük pay ayrılmıştır.
Chhi Min Yao Shu’yu hayranlıkla zikreden muahhar müellifler Chia’nın günlerinden beri çiftçilik standardının düştüğüne hayıflanmaktadırlar: ekonomik merkez daha verimli Güney bölgelerine kaymıştır. Bundan böyle Çin tarımında büyük teknik ve nazari yeniliklerle bunları anlatan büyük risaleler artık Güney’den gelecekti.
Wang Chen’in Nung Shu, yani tarımsal risalesi 1313 tarihlidir. Moğollar 1279’da Çin’in tümünü idareleri altına almışlardı ve epey tahribattan sonra bütün ülkeyi dev bir “at mera”sına çevirmenin beyhude olduğunu anlamışlardı. Yılların savaş hali ve bunun getirdiği yıkım Çin köylüsünü açlıktan ölme sınırına getirmiş, daha talihli bölgelerde bile maneviyat ve verimlilik düşük hale gelmişti. Halkın refahını Konfuçius’un gözüyle mütalâa eden Wang Chen, bütün Çin’de tarımsal standartların yükseltilmesini amaçlayan bir eser kaleme almıştı. Düşüncesine göre ancak bilgili memur bunu gerçekleştirebilirdi; kendi başına kalmış köylü fazla bir şey yapamaz, cahil memur ise aksine sadece zarar verebilirdi. Bu itibarla idareci zümre sorunlar hakkında mükemmel ve pratik bir anlayışa sahip olacaklardır. Bu itibarla Wang Chen Nung Shu ilk önce mahallî memurları, en iyi tarımsal yöntemler hususunda eğitmek amacını güdüyordu. Böylece bunlar, idareleri altındaki köylülere bu bilgileri aktarabileceklerdi.
Wang Kuzey ve Güney Çin tarımı arasındaki karşıtlığı sistematik olarak vurguluyordu. Kuzey Çin’de tarım teknolojisi kuru işleme esasına göre olup Güney’deki ise sulu tarım esasına göre şekillenmişti. Wang, her iki alanın teknolojik yöntemlerinin üstünlüklerini birbirlerine aktarma görevini üstlenmişti. Özellikle her türlü yeni ileri tekniğin yayılmasına özen gösteriyordu
“El sürgüsü (yün thang-tırmık) Chekiang bölgesinin bir yeni aletidir ve bir tahta nalın gibi şekillendirilmiştir… üzerinde bir düzine kadar kısa diş (çivi) ve uzun bir bambu sapı vardır… Yün thang’la bir günde daha çok ot ayıklanır…”[1]
Bundan sonraki tarihlere ait Çin tarımsal eserleri bu kitabın ilgi alanı dışına çıkmaktadır. Bu arada devletin siparişi üzerine bizi ilgilendiren tarihlerde kaleme alınmış olanlardan kısaca söz edelim.
Çin’de tarım üzerine yazı geleneğinin hiç kesilmeden devam etmiş olması, devletin bu temel faaliyet dalına vermiş olduğu önemin bir nişanesidir. Devlet gelirlerinin geniş ölçüde köylü sınıfından kaynaklandığına göre devlet adamları ve memurların makul bir tarımsal seviyenin tutulmasını kendilerine iş edinmiş olacakları tabiidir. Geç Chou döneminin bütün siyasî kuramcıları, köylüyü verimli şekilde toprağı işlemeye teşvik etmekte ve bunları daha az temel faaliyet sayılacak işlere enerjilerini harcamaktan alıkoymakta tıpkı Osmanlı gibi ısrarlı olmuşlardır. Legalist’ler (“meşruiyetçi”ler), tarımsal refahla siyasî kudret arasındaki illi münasebet üzerinde özellikle durmaktaydılar. Az çok bütün tarım üzerine yazı yazmış olanlar bir süre bürokraside vazife almışlardı. Resmî hizmet bunları doğruca ziraatla temas haline getirmiş, şöyle ki bu, sadece İdarî görev alanı olarak değil, kendilerine maaşları karşılığında verilmiş “ikta”lar itibariyle olmuştu. Bunun dışında da bu kişilerin çoğunlukla toprak sahibi gözdelerden oldukları kaydedilir.
Devletçe sipariş edilen derlemeler, tarımsal risalelerden başlıca, mukaddem eserlerden aktarmalar olmaları itibariyle fark ederler; bunlarda genellikle herhangi bir yenilik bulunmaz. Ancak bunların, imparatorluğun her köşesine dağıtılmış olmaları ve tarımsal değerlerine göre olağanüstü bir etkiye sahip olmuş olmaları önemlidir.
Bunlardan elimize varabilmiş olan ilk 1273 tarihli olup daha öncekiler kaybolmuştur. 1271’de Yuan imparatoru tarım ve ipekböcekçiliğinin teşvik ve eğitimden sorumlu bir Tarım Bakanlığı ihdas ediyor; bunun görevlerinden bir tanesi bir pratik el kitabı meydana getirmekti. 1273’de Bakanlık imparatora, derhal basılıp bütün ülkeye dağıtılan Nung Sang Chi Yao’yu takdim etmişti. Geniş kapsamlı bir eserdi, bu; özellikle hükümetin teşvik etmeyi istediği, ezcümle Güney Çin’den ramie (Boehmeria nivea, elyaflı dokuma, kâğıt para imali vs.de kullanılır) Orta Asya’dan pamuk, karpuz ve şeker kamışı üzerinde uzunca durulmuştur[2].
Daha Hun sülâlesi (M.Ö. 206-M.S. 220) döneminden itibaren Çin’de çok sayıda monografi yazıldığı biliniyor. Bunların konu alanı hayli dar olup idarî konular bariz şekilde çoğunluktadır; örneğin kıtlığın önlenmesi, çekirge afetine karşı tedbirler… bunlardan olmaktadır. Teknik konulara fazla rağbet edilmemektedir. Suların denetimi üzerine olduğu gibi bununla ilgili tarla sistemleri konulu birçok eser mevcuttur. Üzerinde en çok durulmuş olan tarla sistemi, çukur zerriyatı denilen usul olmuştur. Ancak tarım alet ve takımları ilginç görülmemiştir. Hiçbir münevver Çinlinin aklına sabanın şeklini ıslah ederek bundan insanlığı müstefit etmek gelmeyecektir.
[1] Francesca Bray – op. cit., s. 52-64.
[2] ibd., s. 71-2.
