Yahudilik

Yahudilik

Almanya’da aşırı Sağ’ın “yabancı” düşmanlığının merkezinde yine de Yahudilerin bulunması hasebiyle bu ulus hakkında bazı mütemmim açıklamalar vermeye uygun gördük.

Ortaçağ’da Yahudi kültürü ortak dinî temeli paylaşan iki kol biçiminde gelişti. Kültürel köklerini Babil’e dayandıran Sefardi (Endülus – İspanya) Yahudileri, çevrelerindeki Müslüman Arap kültürünün de etkisi altında kaldı. Roma ve Filistin geleneğine dayanan Aşkenazi (Fransız – Alman) Yahudiliğiyse, Avrupa’nın Latin – Hıristiyan kültür ortamında gelişti. Yine aynı dönemde, biri XII. yy’da Alman Aşkenazi’leri arasında gelişen Hasidîlik, öbürü XIII. yy’da Provence ve Kuzey İspanya’daki Talmud akademilerinde ortaya çıkan tefekküre dayalı bir Kabala türü olmak üzere Yahudi mistiszminin iki türü biçimlendi. Provence ve Kuzey İspanya’da Sefardî ve Aşkenazi kültürleri arasında ortaya çıkan çatışma, Hıristiyan yöneticilerinin baskıları ve 1306’da Yahudilerin Fransa’dan sürülmeleri yüzünden çözümsüz kalınca, iki gelenekçi çizgi gerilimli biçimde yanyana yaşamayı sürdürdü. Avrupa’lı Yahudiler üzerinde XVIII. yy’a değin süren baskılar nedeniyle bazı Yahudiler inançlarını gizleyerek görünüşte Hıristiyanlığı benimsediler; bir yandan da Sabetay Sevi(277)– ve Jacob Frank gibi sahte mesihlerin önderliğinde aşırı mezhepler ortaya çıktı. XVIII. yy’da Orta ve Doğu Avrupa’da Haskala adıyla bilinen Yahudi aydınlanması gerçekleşti. Bu dönemde mesihçi beklentilerden uzaklaşan Yahudiler yeryüzünde kişisel ve ulusal amaçlarına ulaşmaya ağırlık vermeye başladılar. Haskala, Rusya’da ruhbanlık karşıtı bir harekete dönüştü, toplumsal ve ekonomik reform talepleriyle birlikte gelişti. Kendilerini din bakımından Yahudi, milliyet bakımından Rus sayan Yahudiler zengin İbranice ve Rusça edebiyat ürünleri verdiler. XII. Ve XIII. yy’larda Doğu Avrupa’da uç veren Yidiş edebiyatı, XIX. yy’ın sonları ve XX. yy’ın başlarında yeniden canlandı. Ama 1881 progromları bu gelişmeyi durdurdu.

Batı Avrupa’da Napoleon döneminde (1800 – 1815) başlayan Yahudi reform hareketi de Haskala’nın ürünüydü. Fransa’da öğreti düzeyinde gelişen Reformcu Yahudilik, Almanya’da ibadetin dışsal ve estetik yönleri üzerinde yoğunlaştı. Reformcu Yahudilik Almanya’da 1840’larda kurumlaşırken, Avrupa’nın büyük bölümünde başarısız kaldı, ama ABD’de önceki reform hareketleriyle birleşerek yaygınlaştı. Reform hareketinden kaynaklanan Tutucu Yahudilik de 1845’te Almanya’da biçimlendi. Bu akım, Yahudiliğin bir evrim geçirdiğini temel almakla birlikte, yaşam kuralları ve ibadet konusunda geleneklere bağlılığı savunuyordu. Buna karşılık hem Tora’yı, hem de Talmud ve Mişna’yı kesinlikle değişmez, ibadetin tek ölçüsü sayan Gelenekçi Yahudilik, günümüze değin ağırlığını korudu. Avrupalı Yahudilerin bir bölümü, (Özellikle Hasidîler), Batılılaşmaya bütünüyle karşı çıkarken, çoğunluk geleneklerini sürdürmekle birlikte Batı yaşam biçimi ve kültürünü benimsedi. Bu sürece koşut biçimde araştırmacılar Yahudi tarihini, edebiyatını ve Yahudiliğin bilimlere katkılarını dindışı bir gözle incelemeye başladılar. Artık pek çok Yahudinin sözlü yasaları Tanrı vahyi saymadığı bu yeni dönemde Yahudi felsefeciler süreklilik kavramını sorguladılar. Bazıları Yahudiliği dinî milliyetçilikle özdeşleştirdi. Dindışı özellikleri bakımından Siyonizm de Reform hareketinin sonucu idi. Avrupa’daki XIX. yy milliyetçiliğinden kaynaklanan ve antisemitizme bir tepki biçiminde gelişen siyonizmin ulusal canlanma ve anayurda dönme yönünde geliştirdiği program, 1948’de İsrail Devleti’nin kurulmasıyla sonuçlandı.

1. Dünya Harbi sırasında Nazilerin giriştiği büyük Yahudi soykırımından bu yana Yahudiler temel olarak Avrupa dışında İsrail, SSCB ve ABD’de toplanmıştır. Günümüzde İsrail Devleti resmen Gelenekçi Yahudilik’i benimsemiştir (AB).

– (277) Ayrıntılar için bkz. B. Oğuz . – Türk ve Yahudi kültürlerine bir mukayeseli bakış.