Halk Lügatçesi(Derleme Sözlüğü’nden)

Halk Lügatçesi(Derleme Sözlüğü’nden)

I – ULAŞTIRMA – İLETİŞİM

– A –

Amura: Kayık yelkenlerinin baş tarafı (Gr, Tr).

Angıç — ankış: Harman zamanı, fazla sap yüklemek için öküz ve at arabalarının iki tarafına konan tahta parmaklıklı kanat (Uş, İz, Ba, Çkl, Brs, İst, Sv, Ank, Kn, Ed, Krk, Tk).

Apat: Sal, kelek (Ezc).

Apsut: Kağnı tekerleğinin ağaç parçaları, ispit (Ks, Zn, Çkr, Sm, Ank, To, Nş).

Araba evi: Kağnıda tekerleklerin üstündeki yük taşımaya yarayan tahta kısım (Gm).

Aral: Harar, büyük çuval (Çkl.).

Arıç — arıh: Araba oku (Brs, Bil, Kc, Ama); hayvanların koşulduğu okun arabaya bağlı olduğu çatal (Bo.).

Avsut: Genel olarak kağnı tekerleklerinde mazının girdiği delik (Sv, Yz).

 

– B –

Bağarcık ve vary.: At ve öküz arabalarında ön yastık ile ön dingil arasına konulan ve dingil üzerindeki oku yerinde tutmaya yarayan enli uzun parça (Brs, Bo, Ed, Krk, Tk, İz, Çkl).

Boyna: Balıkçı kayığında dümen yerine kullanılan küçük kürek (İst).

 

– E –

Ebişmek ve vary: Çocuğu sırtına almak, sırtlamak (Isp, Brd, Mn, Zn, Kn, Ant, Mğ).

 

– H –

Habıç etmek: Çocuğu sırta almak (Kn).

Hamança – hamaça: Çobanların kullandığı, deri ya da yünden yapılmış ağzı büzmeli azık torbası (To, Or, Gr, Gm, Rz, Ezc, Ml, Sv.).

Heçci: Omuzda su taşımaya yarayan sırık (Ezm, Erz).

Hepçeken: Dört tekerlekli arabaların uzayıp kısalmasını sağlayan ağaç (Zn, Ks).

He’y: Denk, oranlı (Ks).

Hısut: Kağnının ağaç kısmı (Gr).

Hor: Kışın yolu bulabilmek için yol kenarlarına konulan taş yığınları (Ml).

 

– I –

Ihsan: Kağnının iki tekerleğini birleştiren ağaç (Ank).

Iharmak ve vary.: Deveyi çökertmek, oturtmak (Ama, Mr, Sv, Nğ, Kn, İç, Mğ, Brd, Mn, Ml, Ay, Ba, Brs, Es, İz.).

Irahat: Kağnı durduğu zaman, ağırlığı öküzlerin boynuna yüklenmesin diye ıramasa dayanan çatal sopa (Isp.).

Iramas ve vary.: Kağnının eksenini çeken çatal ağaç, kağnı oku (Isp.)

Iskala: Kağnılarda bağırcığın hareketini kolaylaştırmaya yarayan, kundak ile bağarcık arasında bulunan, yaprak biçiminde bir çeşit demir parça (Brs.).

 

– İ –

İğnecik: Deniz teknelerinde dümen menteşesi (İz, Tr, Rz, Ant.).

İspit: Tekerleğin merkezinden çemberine kadar uzanan çubuklardan her biri (Af, Isp, Mn, İst, Çkr, Çr, Sv, Nğ, Kn, İç, Mğ.); üzerine rayların yerleştirildiği, enine konan demir ya da ağaç tabanlık – Travers, (Dz.).

 

– K –

Kaçka: İki tekerlekli at ve öküz arabası (Gm, Kr).

Kadı ağacı: Kayığın ortasındaki seren direğini tutan araç (Isp.)

Kıravat: Kağnı tekerleklerinin üstüne oturtulan kağnı iskeleti, kağnı evi (Af, Isp, Kü, Bil, Es, Ank.)

Kimak: Demirsiz kağnı tekerleği (Ezm).

Koda: Boyunduruğu arabaya bağlayan kayışın kaymaması için boyunduruğa geçirilen ağaç çivi (Kr, Ky).

Köp: Kağnı arabalarının ön ve arkasına enlemesine konulmuş iki uzun ve yassı tahta (Es, Çkr, Çr, Sm, Ama, Gr, To, Gaz, Sv, Yz, Ank, Krş, Ky, Nş); kağnı arabaları sap taşırken ok arasına konulan parmaklıkları birbirine bağlayan parça (Çkr).

Köpbasan: Kağnı okunun üstündeki köpleri oka tutturan ağaç çivi (Çr, Yz, Ky).

Köstek: Arabanın hızlı gitmemesi için tekerleğin aralığına sokulan demir (Isp, Zn, Tk); kağnı tahtalarını mazıya tutturan zincir (Ky).

Kuçka: İnişte arabanın yavaş gitmesini sağlamak için tekerleğin altına konulan kızak (Bil).

Kulak: Oku boyunduruğa bağlayan kayış (Sv); kağnı arabalarında iki oku boyunduruğa yakın yerde birbirine tutturan sivri ağaç parçaları (Sn, Sm, Ezc).

Kundak: Arabalarda dingil yatağı (Dz, Ay, Brs, Hat, Ank, Ed).

Kurita: Altı düz kayık (İz).

Kurtağzı: Kayıkta ve gemide zincir gediği (İz, İst); boyunduruğun oka takılan yerine konulan ağaç parçası (Brs); kırılan dingilin yerine çakılan iç içe geçirilmiş u biçiminde demir (Çkl).

Kuşka: Semerin arka kısmı (Çr).

Kuvıça: Küçük sepet, küçük küfe (Rz).

Kübür: Araba sandığı (İst, To.).

Künde: Çamur taşınan tahta araç, tezkere (Kn).

Künge: Semerlerin yanlarında yük taşımak için kullanılan ipler (Brs).

Küp: Arabaların ön ve arkasında olan iki kalın tahta (Ada).

Küpeşte: Toprak taşımaya ve hayvan gübrelerini atmaya yarayan tahta araç, tezkere (Sm).

Kürtün-kürtül: Palan, semer (Kc, Bo, Gaz, Mr, Hat, Sv, Yz, Ank, Krş, Ky, Ada, Ant.); hayvanın üstüne semer yerine konulan çul, çuval vb. şeyler (Gaz, Sv.).

Kütük: Kağnı, araba tekerleği parmaklıklarının çakıldığı ortadaki kalın ağaç (Ay, Kc, İst).

 

– M –

Maran: Araba, kağnı tekerleği (Sm, Kr, Ezc, Ağ, Sv); araba tekerleğinin demir kısmı (Ar); araba tekerleğinin ağaç kısmı (Gr, Gm, Kr, Ezm).

Maşi: Kağnının dingili (Kr).

Mazak: Araba tekerleğinin ortasındaki göbek demiri (İz, Ba, Çkl); araba ve sabana takılan ağaç çivi (Mn, Ba, Çkl, Brs, Zn).

Mazı – mazu: Kağnı ve arabalarda iki tekerleği birbirine bağlayan kaim ağaç, dingil (İz, Çkl, Çkr, Çr, Sn, Sm, Ama, To, Or, Tr, Gm, Ar, Kr, Ezc, Ml, Sv, Yz, Nş, Ky, Nğ, Ada, İç, Gr.).

 

– O –

Obut: Araba tekerleğinin çevresindeki ağaç çember (Af, Brs.).

Okçak: Kağnı arabalarının içini çevreleyen ve öne doğru bir üçgen yaparak boyundurukta birleşen ağaçlar (Sm.)

 

– Ö –

Öğcek: Sap arabasının ekin taşınırken ön tarafına dikine konulan ağaç (Ezc, Sv.)

Ön göp – köp: Kağnılarda döşemenin ön tahtası (Çr, Ama, Ky, Nğ, Sn, Sm).

 

– P –

Pelesek – pelensek: Araba tekerleğinin çıkmaması için maznun ucuna takılan çivi (Isp, Sv, Nğ, Gaz, Af.).

Per – peri: Çark, değirmen ve vapurun pervanesi (Çkl, Gr, Vn, Gaz, Ml, Mr, Sv, Ada, Çkr, Sn, Ar.).

Poruk – porut: Katırtırnağı bitkisi (Çkl, İst).

 

– S –

Sırım: Kağnı dingili (Vn.).

 

– Ş –

Şına – şına demiri – şin — şina — şina demiri: Tekerleğin demir çemberi (Af, Isp, Es, Bo, Hat, Sv, Kn, İç, Ant, Krk, Bre, Ama, Eze, Ar, Kr, Brs, Kc, Sk, Sm, Rz, Nğ.); tekerleğin demir çemberi ile tekerlek arasına çakılan taban demiri (Isp, Dz, Kc, Ks, Sm, Ed.)

 

– Y-

Yağandırık: Kağnıda boyunduruğu oka bağlayan kayış parçası (Mr, Ky)

Yağlağı: Kağnıların dingilini yağlamak için içinde sabun, bezir yağı saklanan, boynuzdan yapılmış kap (Nş, Nğ.).

Yağlıcak: Kağnının arkasındaki iki çıkıntı üstüne konulan ağaç (Af.)

Yalkı – yalın araba: îki tekerlekli öküz arabası (Af, Brs, Kü, Es, Kc.).

Yamşak: Kağnı arabasının yastığı (Mr.).

Yanlık: Kağnının üst bölümünün yanlarındaki ağaç parçaları (Dz, Kü, Ks).

Yapı: Yelkenli, kayık (Sm, Tr).

Yaprak: Kağnı arabasının çevresindeki tahta (Isp, Brd, Kn, Ant.); dingil başlarının aşınmaması için tekerleğin yuvasına, dingille birlikte konulan demir parçası (Çkl, Brs, Kc, Bo, Sk.)

Yarem: Boyunduruğun kıyılarına sokulan demir (İst).

Yasduk: Kağnılarda, arabalarda, dingil ile gövde arasına konulan yassı ağaç (Ks, Çr, Sv, Vn.).

Yastık: Araba ve kağnıda, dingil ile sandık arasındaki iki ucu delikli, geniş ve kalın tahta (Af, Isp, Brd, Dz, Ba, Çkl, Brs, Es, Kc, Bo, Sk, Çkr, Kr, Ezc, Sv, Ank, Ky, Mğ, Krk.).

Yayma: Hayvan sırtına iki taraflı konulan büyük, dolu çuval (Af, Isp, Mn, Ama, Çr, Gm, El, Mr, Sv, Ank, Ky, Ada, Gm.).

Yedek-yedekçe: Kağnılarda boyunduruğu oka bağlayan ağaç çivi (Ank, Nğ, İst, Ed, Sm.).

Yeke – yekeke – yeyke: Kayıkta dümen kolu (İz, İst, Or, Rz, Zn, Sn.).

Yığâr: İniş yolda, arabanın yavaşlaması için arka tekere takılan zincir (Kü.); araba okunun yere değmemesi için ucuna geçirilen düşey kazık (Kü.).

Yıvlık: Araba tekerinde, demirle tekerlek arasını sıkıştırmada kullanılan ağaç kama (Es.).