Etımonlar

Etımonlar

Bunlar Hüseyin Kâzım Kadri’nin büyük eseri TÜRK LÜGATİ (BTL) ile Bedros Keresteciyan’ın” Dictionnaire étymologique de la langue Turque” (DELT)den derlenmişlerdir. 

Burada geçen “Garp” ifadesi, sözcüğün Batı’da, yani Anadolu Türkçesinde oluştuğunu bildiriyor.

a – Giyim

– Entari: (Garp), Sanskrit “antarîya”

– Enlik: (Azerî), Yüze sürülen allık

– Uçkur: Uc kur, iç kur, iç kuşağı (Garp, Çağatay)

– Ombra: İtalyanca ombra = toprak boyas 

– İnnik: (Kazan), yüze sürülen düzgün

– Patik: Çocuk ayakkabısı. Yunanca πατϖ = yürümek, çiğnemek; Farisî palik = sandal

 – Palaska: Macarca

– Paltar: (Azerî), libas

 – Peçe: (İtalyanca), siyah kıldan yüz örtüsü.

 – Pot: (Ermenice) buruşuk (elbisede kusur).

 – Potur: (Garp), bacağa gelen yerleri dar şalvar. DELT, bunun ποδηρηζ, (ayağa kadar inen)den alınmış olabileceğini söylüyor.

 – Talkı: (Kazan), keten ve kendir taranılan tarak

 – Tire: (Garp), ince pamuk ipliği

 – Tiriz: (Farisî), esvabın iki tarafında yırtmaç olan mevzularda (vazedilmiş – konulmuş) vaki müselles (üçgen) ve tulânî (uzunlamasına) kıt’alardır ki etekten koltuk altına gelir. Türkîde tahfifle teriz derler (Terceme-i Bürhan Kaatı).

 

– Cendere, Yunanca xνλινδρος’tan. Tazyik için kullanılan âletler ve makineler, kumaş mengenesi.

 – Çaruk. Çağatay çarık; Azerî çarıh, çarık; Garp- Farisî çarug, gönden yapılan ayakkabı.

 – Çuka – Çuha, Garp- Farisî çuha, yün mensucat ve bundan yapılan elbise Bkz. Sanskrit çuka = kumaş, bez (DELT).

 – Çimbar, çembar – (Garp), Farisî çinber, çulhalar bezin destgâhta buruşmasının men’ için kullandıkları demir arşın gibi ucu tırnaklı âlet, ki bezi iki kenarından iliştirip gerer (Lehçe-i Osmanî).

 – Hırizma: Azgın hayvanın ve bilhassa ayıların burunlarına taktıkları halka; eski kayış ve bez bağ, eski çaput (Lehçe-i Osmanî).

 – Deri (Garp). Yunan δορα, δεροζιδερρας = meşin, sahtiyan, deri. Keza bkz. δερμα (DELT).

 – Dimi, Yunanca διμιτον, pek sık dokunmuş bir nevi bez.

 – Rastık, (Garp), Farisî rasuht muharrefi (bozulmuşu): antimuan tozundan kaşlara sürülen siyah renk boya.

 – Zıbın (Garp), kaftan altına giyilen pamuklu hırka. Garp Türkçesinde zıbın telâffuz edilir. Bkz. İtalyan giubbone = ceket, hırka.

 – Şapka, Polonezce czapska; maruf baş kisvesi;

 – Şalvar – selvar (Garp), Farisî selvar, Arapça sirval. Bu sözcük Farsça’dan alınmış gibidir. Çin Türkistanı’nda çalpar telâffuz edilir ve sirval yazılır.

 – Sakı, Rumca ταγος’tan, üste giyilen libas.

 – Farbala: İtalyanca falbala, falpala = fistan kenarına ve perde yanına yapılan kırma saçak.

 – Fanila, İtalyanca flanella.

 – Fermene, Fransızca parement (kiliselerde işlemeli mihrap örtüsü, yaka ya da kollara geçirilen işlemeli kapak), elbisenin önüne dikilen süsler; kısa ve işlemeli çuha aba ve yelek.

 – Fodra, İtalyanca fodera, elbisenin içine konulan pamuk ve astar

 – Kutn, Arapça pamuk. Kutni, pamukla karışık ipekten yapılan atlas taklidi kumaş.

 – Kınnap (Garp). Arapça kınap: kendir = ince ip, sicim. Latin cannabis = kenevir, İtalyan canape = sicim.

 – Kopça, Yunan xομβος, xουμβ, δγα’dan, ufak tel çengel.

 – Kundura, Yunan xοδορνος’dan müştak (türemiş) olarak xουνουπα

 – Kebe (Garp), kalın keçe, kepenek, geceleri hayvanların üzerlerine örtülen teyelti. Terkebesi, Yanbolu kebesi. Bkz. İtalyan çappa = kolsuz yelek, papazların ayin cübbesi; modem Rumca xαπα, aynı şey; Arap kuba, gömlek ve onun küçüğü Farisî kubaçe = papazların giydikleri dik yakalı bir çeşit redingot.

 – Kerata, xερατας = boynuz; çekecek.

 – Kenevir, xανναβις; Latince cannabis

 – Küt: “Acem gömleği ve içlik ve mimtene muharrefi miltan ve göke küstü tabir olunan kürk” (Terceme-i Bürhan-ı Kaatı).

 – Kösele, Farisî kavsale.

 – Kirşan (Çağatay), yüze sürülen düzgün

 – Manifatura. İtalyanca manifattura. Fabrikalarda istihsal edilen mamulât, en ziyade mensucatta kullanılır.

 – Mekik, Farisi mekü, mekük. Aslı Ermenice.

 – Vaketa, vakete, İtalyanca, debagat edilmiş inek derisi.

 – Videla, İtalyanca vitello, debagat edilmiş dana derisi.

 – Yaş (Uygur) = gizli, mahfi, saklı. Yaşmak (Garp), Ermeniceden, kadınların peçesi. Bkz. Farisî şame veya yaşame, aynı şey.

 – Yam (Garp) = posta menzili, menzilhane.

 – Yamçı = posta tatarı, çapar; sürücü yağmurluğu.

 b – Dokuma – boya

– Argaç: (Garp), mekik ipliği

– Arkav: Mekik ile atılan iplik (Kazan).

 – Ariş: (Garp – Ermenice). Kumaş ve bez dokunduğu zaman boyuna atılan atkı.

 – Asbur – aspur (Garp), yabani safran ve bundan çıkarılan kırmızı boya.

 – Akarı (Türkmence), deve tüyünden yapılan ince kumaş.

 – Orçuk (Kazan – Garp), iplik sarılan âlet, eyik, ebe örekesi.

 – Boğası, İspanyolca bacaci, astarlık seyrek bez.

 – Palamut, βαλαμιδι, belud, pelit.

 – Tel, (Garp – Ermenice), keten, kendir, ipek gibi mensucatta kullanılan şeylerin ince ve uzun sapları.

 – Telatin (Garp – Rusça) telatina- dana – maruf deri ve gön.

 – Cerge (bkz. Resim 192) (Çağatay), hafif çadır, çerge, girve, sınıf, takım, çargâ (Uygur), aynı şey.

 Cerge (Azerî), dizi, saf, sıra, sınıf, taife. Çerge (Garp – Farisî), hafif çadır, oba, Çingene çadırı, kalenderî çadır.

– Cehre (Azerî), pamuk ve yün eğirilip sarılan âlet, iğ.

– Cehri (Garp), kırmızı boya çıkarılan bir kök.

– Çermek, saraçların gön dövdükleri maden top.

İl adları (kısaltmalar)

Adana	Ada	İstanbul	İst
Adıyaman	Adı	İzmir	İz
Afyonkarahisar	Af	Kars	Kr
Ağrı	Ağ	Kastamonu	Ks
Amasya	Ama	Kayseri	Ky
Ankara	Ank	Kırklareli	Krk
Antalya	Ant	Kırşehir	Krş
Artvin	Ar	Kocaeli	Kc
Aydın	Ay	Konya	Kn
Balıkesir	Ba	Kütahya	Kü
Bilecik	Bil	Malatya	Ml
Bingöl	Bn	Manisa	Mn
Bitlis	Bt	Maraş	Mr
Bolu	Bo	Mardin	Md
Burdur	Brd	Muğla	Mğ
Bursa	Brs	Muş	Mş
Çanakkale	Çkl	Nevşehir	Nş
Çankırı	Çkr	Niğde	Nğ
Çorum	Çr	Ordu	Or
Denizli	Dz	Rize	Rz
Diyarbakır	Dy	Sakarya	Sk
Edirne	Ed	Samsun	Sm
Elâzığ	El	Siirt	Sr
Erzincan	Ezc	Sinop	Sn
Erzurum	Ezm	Sivas	Sv
Eskişehir	Es	Tekirdağ	Tk
Gaziantep	Gaz	Tokat	To
Giresun	Gr	Trabzon	Tr
Gümüşhane	Gm	Tunceli	Tn
Hakkâri	Hak	Urfa	Ur
Hatay	Hat	Uşak	Uş
Isparta	Isp	Van	Vn
İçel	İç	Yozgat	Yz
		Zonguldak	Zn