Cerrahiyet al–Hâniye üç baptan meydana gelmiş. Birinci bapta dağlama “Cautérisation”, ikincide çeşitli insizyonlar (çizip yarmalar) ve sair cerrahî müdahaleler, üçüncüde de kırık ve çıkıkların tedavisi anlatılmakta. Ayrıca sonuncu bapta dışarıdan kullanılan bazı ilâç reçeteleri de verilmiş. Bu arada Şerefeddin, diş hekimliği konusuna da yer ayırmış. Bunları sadece ilginç gördüğümüz ayrıntılarıyla veriyoruz.
Yüz felcinde dağlama uygulanıyor. Çocuklarda görülen “tavşan dudağı” denen dudak yarıkları da bıçak ağzı gibi keskin bir koterle dağlanıyor. Diş eti ve alveol (diş yuvası) apsesinde ve koku yapan diş etinde de dağlama yapılıyor. Diş ağrısına gelince: Önce ağrıyan dişe yağa batırılmış pamuk konarak dişin üzeri de etraflı korumalı özel bir koterle dağlanıyor. Şerefeddin bu tarifin dışında diş ağrısını dindirme konusunda kendi özel deneyimini de katıyor. Bir kimsenin sol tarafındaki dişi ağrırsa sağ taraf bileğinin alt kemiğinin üzeri dağlanacaktır; sağ taraftaki diş için bunun aksi yapılacak. Diş eti apsesini açma yolunu da gösteriyor üstat ve ameliyat sonrası kullanılacak lastiklerin adlarını da veriyor. Diş çekme tekniğinin, diş kökü ve alveol parçası çıkarılmasının da tekniğini bildiriyor.
Bu meyanda Şerefeddin sallanan dişleri bugün “protez” dediğimiz telle bağlama yöntemini de anlatıyor. Ön dişler, altın telle bağlanacak. Tel, dişlerin arasından dolandırılacak, bağlanacak dişin sonuna gelindiğinde geri döndürülüp 8 şeklinde diş aralarından dolaşılarak bağlamaya ilk başlanan yerde telin öteki ucuyla düğümlenip kıvrılarak dişlerin arasına sokulacak.
Ve dil altı bağının (küçük dil) kesilmesi, alt çene kırığının ve çıkığının tedavisinin ayrıntıları verilmiş[1].
***
Şerefeddin Sabuncuoğlu’nun mezkûr ünlü eseri, çok değerli çalışmalara konu edilmiş olmakla birlikte bu önemli eser hakkında bilimsel araştırmaların arkası henüz alınmış değildir. Bu cümleden olarak Prof. Arslan Terzioğlu’nun ortaya çıkardığı, Musa B. Hamun’un diş tababetine ait XVI. yy.dan kalma Türkçe monografisi, konunun güncelliğini yaşatıyor, şöyle ki müellif bu eserinde diş hastalıklarına ait cerrahî tedavi yöntemlerini Sabuncuoğlu’dan aldığını ortaya koymuş. Bu sonuncusunun kaynaklandığı “at–Tasrif” adlı eserin ise yazarı olan Ebü’l Kasım Zahravî, VIII. –IX. yy.larda yaşamış. İspanya’nın Kordoba kentinde doğmuş bir Arap hekimidir (ölm. 1013). Eserini mezkûr kentte yazmış. Eser üç bölümden oluşuyor. I. Bölüm’ü, koterizasyon (dağlama) 56 kısım; II. Bölüm’ü teşrih 97 kısım; III. Bölüm’ü kırık ve çıkıklar olmak üzere 35 kısımdan oluşuyor. Bu, İslâm tarihinde ilk rasyonel ve şekillerle izah edilmiş eser olmuş. Avrupa’da XII. yy.ın 2. yarısında Toledo’da Gerard von Cremona tarafından ilk kez “Liber Al Saharavi de Chirurgia” adı altında Latinceye tercüme edilerek Avrupa’nın tıp bilimini derinden etkilemiş. Eser, Sabuncuoğlu tarafından, kendi tecrübe ve görüşleri de katılarak “Cerrahîyet’ül Hâniye” adıyla Türkçeye çevrilmiş.
Şerefeddin’in mezkûr eserinin cerrahî ve dış tababeti bakımından önemi şu hususlarda toplanıyor. O zamana kadar Anadolu’da cerrahî hakkında bu denli mufassal eser yazılmamıştı. Her ne kadar bir çeviri eser idiyse de Zahravî’den üç asır sonra kaleme alındığı düşünülünce, bu zaman aralığı zarfında tekâmül eden tıp bilimine yeni görüşlerin eklenmiş olacağı görülür. Nitekim Sabuncuoğlu da bunu yapmıştı. Sallanan dillerin şine ile fiksasyonunda farklılık vardı. Zahravî’nin moler ve premoler dişleri fikse etmesine karşılık Şerefeddin sadece ön dişlerin fikse edilmesini resmetmiş. Ayrıca, fiksasyonda şine olarak altın tel kullanımını önermiştir. Konservatif tedavide, ağrıyan dişlerin koterizasyonunda Sabuncuoğlu kendine özgü bir yöntem bildiriyor: Ağrıyan diş sağda ise sol el bileğini, solda ise sağ el bileğini kotorize etmeyi (dağlamayı) öneriyor. Bu yöntem, günümüzde revaçta olan akupunktur tedavisi yönünden ilginç olmaktadır. Zahravî, ağrıyan dişleri bir demir boru içinden geçirilen kızgın telle dağlamayı önerirken Şerefeddin demir boyu yerine içi boşaltılmış kamış boru kullanır; zira kamış, ısıyı civar dokulara daha az iletir.
Ve buna benzer daha nice farklılıklar…[2]
[1] İlter Uzel. – Sabuncuoğlu Şerefeddin ve Cerrahiyet al-Hâniye eserinde diş hekimliği bilgileri, in TÜRK KÜLTÜRÜ 147 – 148 – 149, Ocak – Şubat – Mart 1975.
[2] Arman Dizdar. – 15. yüzyılda Türk diş tababeti ve Şerefeddin Sabuncuoğlu, in I. Uluslararası Türk – İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, Ist. 1981, C.II.